ارکان و نهادهای بازار سرمایه

بازار سرمایه به عنوان یکی از حیاتی‌ترین ارکان اقتصادی کشور، بستری را برای تأمین مالی بنگاه‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری آحاد مردم فراهم می‌کند. این بازار نه تنها به رشد و توسعه اقتصاد ملی کمک می‌کند بلکه با جذب پس‌اندازهای خرد مردم، موجب افزایش بهره‌وری سرمایه‌های راکد در جامعه می‌شود. اما برای فعالیت مؤثر و مطمئن در بازار سرمایه، باید با ساختار آن آشنا بود. شناخت ارکان و نهادهای بازار سرمایه به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تا بهتر تصمیم بگیرند، مسئولیت هر نهاد را درک کنند و با شفافیت بیشتری معاملات خود را انجام دهند.

تعریف بازار سرمایه

بازار سرمایه بخشی از بازار مالی است که در آن ابزارهای مالی بلندمدت، مانند سهام، اوراق مشارکت و سایر اوراق بهادار خرید و فروش می‌شوند. بازار سرمایه ایران شامل زیرمجموعه‌های مختلفی از جمله بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس، بورس کالا، بورس انرژی و نهادهای ناظر و اجرایی متعدد است. تفاوت بازار سرمایه با بازار پول در سررسید ابزارها و ماهیت تأمین مالی است. در بازار سرمایه، تأمین مالی بلندمدت مورد نظر است در حالی که بازار پول بر ابزارهای کوتاه‌مدت تمرکز دارد.

ارکان بازار سرمایه ایران

در ساختار بازار سرمایه ایران چهار رکن اصلی وجود دارد که هر یک وظایف حیاتی و ساختاری دارند. این ارکان عبارتند از:

شورای عالی بورس و اوراق بهادار

شورای عالی بورس بالاترین مرجع تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری در بازار سرمایه ایران است. این شورا نقش کلیدی در تدوین سیاست‌های کلان، تصویب مقررات و تعیین جهت‌گیری‌های کلی بازار دارد. ریاست این شورا بر عهده وزیر امور اقتصادی و دارایی است و اعضای آن شامل شخصیت‌های حقوقی برجسته‌ای همچون رئیس‌کل بانک مرکزی، رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار، دادستان کل کشور یا نماینده وی، دو نفر از نمایندگان مجلس و نمایندگانی از اتاق بازرگانی، اتاق تعاون و بورس‌ها هستند.

وظایف اصلی شورای عالی بورس شامل تصویب مقررات پیشنهادی سازمان بورس، نظارت بر حسن اجرای قوانین بازار سرمایه، تصویب تأسیس بورس‌های جدید، بررسی سیاست‌های توسعه‌ای بازار سرمایه و تأیید دستورالعمل‌های اجرایی است.

سازمان بورس و اوراق بهادار

سازمان بورس مهم‌ترین نهاد ناظر و اجرایی در بازار سرمایه است که وظیفه نظارت، صدور مجوز و پیگیری تخلفات را بر عهده دارد. این سازمان زیر نظر شورای عالی بورس فعالیت می‌کند و به نوعی قلب نظارتی بازار سرمایه محسوب می‌شود. سازمان بورس در سال ۱۳۸۴ با تصویب قانون بازار اوراق بهادار تأسیس شد و جایگزین نهادهای قبلی مانند شورای بورس گردید.

وظایف سازمان بورس شامل تدوین دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌های اجرایی، صدور مجوز برای فعالیت نهادهای مالی (مانند کارگزاری‌ها، سبدگردان‌ها، صندوق‌ها)، نظارت بر عملکرد بازارها و بازیگران، پیگیری تخلفات، رسیدگی به شکایات، افزایش شفافیت بازار و آموزش و فرهنگ‌سازی در حوزه مالی است. همچنین این سازمان مسئول پیاده‌سازی سیاست‌های کلان شورای عالی بورس در بازار سرمایه است.

شرکت بورس اوراق بهادار تهران

این شرکت در سال ۱۳۸۴ به صورت سهامی عام تأسیس شد و مدیریت بازار رسمی سهام را بر عهده دارد. بورس تهران محلی برای دادوستد سهام شرکت‌هایی است که موفق به پذیرش در این بازار شده‌اند. شرکت بورس تهران زیرساخت معاملاتی را برای خرید و فروش سهام فراهم کرده و بستری شفاف و منسجم برای سرمایه‌گذاران ایجاد می‌کند.

از جمله وظایف بورس تهران می‌توان به پذیرش شرکت‌های واجد شرایط، ارائه خدمات معاملاتی، ارائه اطلاعات مالی و عملکرد شرکت‌ها، تنظیم نمادها و زمان‌بندی معاملات، آموزش فعالان بازار، ارتقای شفافیت معاملات و همکاری با سازمان بورس برای توسعه بازار اشاره کرد.

شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه (سمات)

سمات مسئولیت اصلی نگهداری، ثبت، تسویه و انتقال مالکیت اوراق بهادار را دارد. این شرکت زیرساخت اصلی برای انجام معاملات الکترونیکی و تسویه حساب مالی بین سرمایه‌گذاران و ناشران اوراق بهادار را فراهم می‌کند.

یکی از خدمات مهم شرکت سمات، راه‌اندازی سامانه سجام (سامانه جامع اطلاعات مشتریان) است که به نوعی هویت‌سنجی و ثبت اطلاعات اشخاص فعال در بازار سرمایه را بر عهده دارد. خدمات دیگر این شرکت شامل پرداخت سود مجامع به سهام‌داران، ارائه گزارش‌های دارایی به سرمایه‌گذاران، نگهداری متمرکز اطلاعات سهام‌داران و انجام خدمات پس از معاملات است.

شرکت‌های فعال در بازار سرمایه

علاوه بر ارکان اصلی، بازار سرمایه ایران دارای چند بازار زیرمجموعه است که فعالیت شرکت‌ها در آن‌ها مدیریت می‌شود.

شرکت فرابورس ایران

فرابورس ایران در سال ۱۳۸۷ راه‌اندازی شد تا امکان پذیرش شرکت‌هایی که شرایط سخت بورس تهران را ندارند، فراهم شود. این شرکت نیز به صورت سهامی خاص تأسیس شده و تحت نظارت سازمان بورس فعالیت می‌کند. فرابورس دارای بازارهای مختلفی از جمله بازار اول، بازار دوم، بازار پایه، بازار ابزارهای نوین مالی و بازار شرکت‌های کوچک و متوسط (SME) است.

فرابورس شرایط پذیرش ساده‌تری دارد و مناسب برای شرکت‌های دانش‌بنیان، شرکت‌های نوپا و حتی شرکت‌هایی است که در حال اصلاح ساختار مالی خود هستند. از جمله مزایای حضور در فرابورس می‌توان به معافیت‌های مالیاتی، امکان تأمین مالی از طریق بازار سرمایه، ارتقای شفافیت و افزایش اعتبار برند اشاره کرد.

بورس کالای ایران

این بورس برای معاملات کالاهای فیزیکی و مشتقه مانند فلزات، محصولات پتروشیمی، فرآورده‌های نفتی، محصولات کشاورزی و مصالح ساختمانی طراحی شده است. بورس کالا با هدف کشف قیمت شفاف، مقابله با دلالی و کمک به تنظیم بازار عرضه و تقاضا راه‌اندازی شد.

فعالیت‌ها در بورس کالا شامل معاملات نقدی، سلف، نسیه و آتی است. همچنین امکان صدور اوراق سپرده کالایی برای برخی محصولات مانند زعفران، پسته و سکه در این بورس وجود دارد.

بورس انرژی ایران

بورس انرژی محلی برای معاملات حامل‌های انرژی مانند برق، نفت، گاز و فرآورده‌های مرتبط است. این بورس نقش بسیار مهمی در کشف قیمت واقعی انرژی و ایجاد بستر رقابتی برای عرضه آن دارد. بورس انرژی با هدف شفاف‌سازی عرضه محصولات انرژی، افزایش رقابت‌پذیری و تسهیل سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی ایجاد شده است.

شرکت مدیریت فناوری بورس تهران

این شرکت مسئول ارائه زیرساخت‌های نرم‌افزاری، سخت‌افزاری و اطلاعاتی بازار سرمایه است. از جمله خدمات مهم آن می‌توان به راه‌اندازی و نگهداری سامانه معاملاتی بورس (TSE) و فرابورس، طراحی شاخص‌های بورسی مانند شاخص کل، ارائه اطلاعات بازار در سایت TSETMC و توسعه سیستم‌های معاملاتی اشاره کرد.

مدیریت فناوری بورس با به‌روزرسانی سیستم‌های اطلاعاتی، نقش مهمی در افزایش سرعت و امنیت معاملات و دسترسی همگانی به داده‌های بازار دارد.

نهادهای مالی تحت نظارت سازمان بورس

در کنار ارکان بازار، نهادهای مالی متعددی با دریافت مجوز از سازمان بورس فعالیت می‌کنند که شامل:

کارگزاری‌ها

کارگزاری‌ها رابط بین سرمایه‌گذار و بازار هستند. آن‌ها با دریافت مجوز رسمی از سازمان بورس، خدماتی مانند خرید و فروش اوراق بهادار، ارائه اطلاعات تحلیلی، آموزش، دسترسی به سامانه‌های آنلاین و خدمات مشاوره‌ای را به مشتریان ارائه می‌دهند.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری

صندوق‌ها با تجمیع سرمایه‌های خرد مردم و مدیریت حرفه‌ای دارایی‌ها، به افراد غیرمتخصص در سرمایه‌گذاری کمک می‌کنند. انواع مختلفی از صندوق‌ها وجود دارند؛ مانند صندوق‌های با درآمد ثابت، صندوق‌های سهامی، صندوق‌های مختلط، صندوق‌های طلا و صندوق‌های ETF که در بورس قابل معامله هستند.

شرکت‌های سبدگردان

این شرکت‌ها با دریافت مجوز از سازمان بورس، دارایی‌های مشتریان را به صورت اختصاصی مدیریت می‌کنند. در سبدگردانی، هدف، مدیریت ریسک و بهینه‌سازی سود با توجه به میزان ریسک‌پذیری فرد سرمایه‌گذار است.

مشاوران سرمایه‌گذاری

این نهادها با ارائه تحلیل‌های بازار، پیشنهاد خرید و فروش، ارزیابی ریسک و مشاوره مالی، به سرمایه‌گذاران در تصمیم‌گیری کمک می‌کنند. فعالیت مشاوران سرمایه‌گذاری تابع مقررات سازمان بورس است.

نقش نهادهای ناظر در بازار سرمایه

نهادهای دیگری نیز بر عملکرد بازار سرمایه نظارت غیرمستقیم دارند. از جمله:

• دیوان محاسبات کشور: نظارت بر عملکرد مالی دستگاه‌ها و سازمان‌ها از جمله نهادهای بورسی
• سازمان بازرسی کل کشور: بررسی تخلفات احتمالی و نظارت بر حسن اجرای قوانین
• بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران: هماهنگی در سیاست‌گذاری‌های مالی و بانکی مرتبط با بازار سرمایه

جمع‌بندی

بازار سرمایه ایران دارای ساختاری منسجم و چندلایه است که ارکان مختلف آن هر کدام نقش حیاتی در عملکرد سالم و توسعه‌یافته بازار دارند. از سیاست‌گذاری کلان توسط شورای عالی بورس گرفته تا نظارت میدانی سازمان بورس و اجرای معاملات توسط شرکت‌های بورسی، همگی در خدمت رشد اقتصادی کشور هستند. سرمایه‌گذاران برای حضور مؤثر و ایمن در این بازار باید با نهادها، قوانین و فرآیندهای آن به‌خوبی آشنا باشند.

درک وظایف و تعاملات بین ارکان بازار سرمایه، به افراد کمک می‌کند تا با دید بازتری وارد معاملات شوند، از تخلفات دور بمانند و از فرصت‌های موجود بهره‌برداری کنند. بازار سرمایه زمانی به بلوغ واقعی می‌رسد که فعالان آن آگاه، مسئول و حرفه‌ای باشند.

سوالات متداول درباره ارکان و نهادهای بازار سرمایه